Μεγάλη Ελλάδα και μόνη…
Μιλούν για τον Αριστοτέλη και τον Περικλή και καβγαδίζουν… ελληνικά στο καφενείο
ΤΟ «ΟΥΝΑ φάτσα, ούνα ράτσα» στα ελληνόφωνα χωριά της Καλαβρίας δεν σηκώνει
αντίλογο… Ακόμη και το τοπίο, τα χωριά και τα σπίτια (προηγούμενων δεκαετιών ή
σύγχρονες οικοδομές) μοιάζουν τόσο ελληνικά, που τελικώς τα γκρεκάνικα των
ντόπιων ακούγονται φυσιολογικά… Οι ελληνόφωνοι στην Μπόβα, άνθρωποι της βιοπάλης
έως τα βαθιά γεράματά τους, δεν κρύβουν την περηφάνια τους για τις ρίζες τους.
«Πριν 100 χρόνια λέγανε πως πεθαίνει η γλώσσα. Ακόμη όμως τη μιλάμε». Ο
καθηγητής Σαλβατόρε Σικούρο διατυπώνει τη φράση σε άπταιστα ελληνικά. Μπορεί να
είναι Ιταλός αλλά κατάγεται από τα ελληνόφωνα χωριά της Νοτίου Ιταλίας. Τα νέα
ελληνικά τα έμαθε από κασέτες στα 50 του χρόνια. Ως τότε ήξερε μόνο τα
γκρεκάνικα, τη γλώσσα που μιλούσαν οι γονείς του και οι παππούδες του. Τώρα στη
Νότιο Ιταλία είναι πιο εύκολο να μάθει κανείς νέα ελληνικά παρά την τοπική
διάλεκτο. «Οι νέοι πλέον δεν μιλάνε τη διάλεκτο, όπως παλιά», «και δεν μπορούν
να τη μάθουν στα παιδιά τους. Αλλά όπως σας είπα και πριν από 100 χρόνια έλεγαν
πως η γλώσσα και οι παραδόσεις μας θα χαθούν…».
Ενα πολύτιμο θησαυρό που δημιουργήθηκε πριν 2.700 χρόνια, τη γλώσσα των προγόνων
τους, τα γκρεκάνικα, προσπαθούν να διασώσουν και να μεταδώσουν 13 πολιτιστικοί
σύλλογοι από τα ελληνόφωνα χωριά της Καλαβρίας στην Κάτω Ιταλία.
Σύμφωνα με την θεωρία, οι ελληνόφωνοι της Νοτίου Ιταλίας, εγκαταστάθηκαν στην
περιοχή τον 8ο π.Χ. αιώνα, στον δεύτερο αποικισμό. Τώρα έχουν μείνει στην
Απουλία εννέα χωριά και στην Καλαβρία πέντε, που κατοικούνται από “Ελληνες της
Μεγάλης Ελλάδας οι οποίοι μιλούν το δικό τους ελληνικό ιδίωμα, τα γκρεκάνικα.
Περί τις 10 με 12 χιλιάδες άτομα μιλούν Ελληνικά στα ελληνόφωνα χωριά των δύο
αυτών περιοχών. Πρόκειται για τις διαλέκτους «γκρίκο» ή «γκρεκάνικο», ένα κράμα
ελληνικών και ιταλικών.
Μερικοί τοπικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί μεταδίδουν κάπου-κάπου εκπομπές στη
διάλεκτο «γκρίκο» ή «γκρεκάνικο», αλλά όχι και οι τοπικοί τηλεοπτικοί σταθμοί.
Στην Καλαβρία εκδίδονται δύο εφημερίδες στα Ελληνικά με τη χρηματική βοήθεια της
τοπικής αυτοδιοίκησης. Στην Απουλία διάφορες ιταλικές εφημερίδες δημοσιεύουν
ευκαιριακά και άρθρα στην ελληνική γλώσσα. Διαδομένη είναι η ελληνική μουσική,
ενώ διάφορα ερασιτεχνικά θεατρικά συγκροτήματα δίνουν παραστάσεις στα ελληνικά.
Ιστορία μιας γλώσσας
Σχετικά με την προέλευση των γκρεκάνικων έχουν διατυπωθεί δύο κύριες θεωρίες:
η πρώτη διατυπώθηκε πρώτα από τον Γερμανό γλωσσολόγο Ροντς ο οποίος υποστήριξε
ότι τα κατωιταλιώτικα είναι απευθείας απόγονος των δωρικών ελληνικών που
μιλιούνταν στη Μεγάλη Ελλάδα,αφού παρουσιάζουν πολλούς δωρισμούς που δεν
συναντώνται σε καμία άλλη διάλεκτο της ελληνικής πλην βέβαια της τσακωνικής στην
Πελοπόννησο . Η άποψη αυτή γίνεται δεκτή από τους περισσότερους “Ελληνες
γλωσσολόγους.
Η δεύτερη άποψη ξεκίνησε και είναι δημοφιλής στην Ιταλία και σύμφωνα με αυτή τα
γκρεκάνικα είναι απόγονος της βυζαντινής ελληνικής,από την εποχή μετά την
οθωμανική κατάκτηση του ελλαδικού χώρου η οποία είχε σαν επακόλουθο την
μετακίνηση ελληνόφωνων ομάδων από την Πελοπόννησο κυρίως στην Κάτω Ιταλία.
Η επικρατούσα άποψη στο σύνολο των επιστημόων είναι ότι τα γκρεκάνικα
εξελίχτηκαν από την μεσαιωνική ελληνική αλλά διατηρούν και ένα δωρικό υπόστρωμα.
Περνάει μια περίοδος που η γλώσσα είναι υπό διωγμό, όπως συνήθως γίνεται με τις
μειονότητες, ενώ κατά τη διάρκεια του φασισμού απαγορευόταν να μιληθεί η γλώσσα.
Με το πέρασμα των χρόνων, οι άνθρωποι ξέχασαν να χρησιμοποιούν το ελληνικό
αλφάβητο και έγραφαν με λατινικούς χαρακτήρες.
Η νέα προσπάθεια αναβίωσης της γλώσσας ξεκίνησε το 1950 και έγινε με λατινικούς
χαρακτήρες γιατί οι ελληνικοί ήταν εντελώς ξένοι για τους Γκρεκάνους.Το γεγονός
ότι η περιοχή της Καλαβρίας ήταν απομονωμένη έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη
διατήρηση της γλώσσας. Τώρα, όμως, η απομόνωση αυτή δε βοηθάει την προσπάθεια
των συλλόγων για τη διάδοσή της.
Σήμερα είναι χαρακτηριστικό ότι οι κάτοικοι της περιοχής όταν μιλάνε με άλλους
μιλάνε στα ιταλοκαλαβρέζικα, το ιδίωμα της περιοχής, μεταξύ τους μιλάνε στα
γκρεκάνικα ενώ οι ταμπέλες τους είναι σε τρεις γλώσσες, τα ιταλικά, ελληνικά και
γκρεκάνικα.
Λεξιλόγιο
Το λεξιλόγιο γενικά είναι επηρρεασμένο κυρίως από το ιταλικά της περιοχής και τα
επίσημα,ενώ έχουμε σχεδόν παντελή απουσία σλαβικών λέξεων με ελάχιστες
τουρκικές.Υπάρχει σημαντική προφορική παράδοση, ενώ ορισμένα τραγούδια και
ποιήματα στην Κατωιταλική είναι δημοφιλή στην Ιταλία και στην Ελλάδα. Γνωστά
μουσικά σχήματα από το Σαλέντο είναι οι Ghetonia και οι Aramirè. Επίσης,
αξιόλογοι Έλληνες καλλιτέχνες όπως ο Διονύσης Σαββόπουλος , η Χάρις Αλεξίου και
η Μαρία Φαραντούρη έχουν εκτελέσει κομμάτια στα Γρεκάνικα.
Μερικά γνωρίσματα:
1. πλήθος ιταλικών λέξεων (πενσέω=σκέφτομαι,μπριατσεφτώ=μεθάω,κ.α.)
2. τροπή του κ σε τσ (τσαι αντί και)
3. σίγηση του τελικού ς (άντρα αντί για άντρας)
4. τροπή του θ σε τ (τέλω αντί για θέλω)
5. δωρικές λέξεις (νασίδα=επίχωση δίπλα στο ποτάμι)
6. αποβολή του τ στην αρχή των άρθρων (η=της,ο=το)
Η ομοιότητα των γρεκάνικων με τα ελληνικά φαίνεται στα εξής παραδείγματα
i. Tis alatrei me aleae e kkanni poddi ssitar (Όποιες με γελάδες οργώνει, πολύ
καρπό δεν κάνει)
ii. I glossa en exi steata ce steata iklanni (Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει και
κόκαλα τσακίζει)
iii. addomata = εβδομάδα (settimana στα ιταλικά).Το «βδ» μετατράπηκε σε «dd»
iv. afidi = φίδι (serpe στα ιταλικά).π.χ. «A” fidia en kannune kako» (=τα φίδια
δεν κάνουνε κακό)
v. agapi = αγάπη, στοργή, πάθος, πίστη (affetto στα ιταλικά)
vi. π.χ. «O pedi-mmu kanni in agapi min Maria» (= ο γιος μου είναι
αρραβωνιασμένος με τη Μαρία)
vii. Avrili = Απρίλης (aprile στα ιταλικά).π.χ. «Feo o Paska pefti ste dekapente
ti avriliu» (=φέτος το Πάσχα πέφτει στις 15 του Απρίλη)
viii. brokka = πηρούνι (forchetta στα ιταλικά).Πιθανόν η λέξη να προέρχεται από
την ελληνική «πρόκα»
ix. cero = καιρός (tempo στα ιταλικά).π.χ. «Simmeri o cero in vasta-ti mavri»
(=σήμερα ο καιρός είναι στις μαύρες του, είναι άσχημος δηλαδή)
x. chari = χάρις (grazia στα ιταλικά).»chari», «grazia» και τα δύο προέρχονται
από την ελληνική λέξη «χάρις»
xi. choreo = χορεύω (ballo στα ιταλικά).π.χ. «su serri na choressi?» (= εσύ
ξέρεις να χορέψεις;)
Οι «Ενκαρδία» και πολλοί καλλιτέχνες της γκρεκάνικης μουσικής μάς μεταφέρουν
στον ελληνισμό της Κάτω Ιταλίας. Οι «Ενκαρδία» τραγουδούν συνθέσεις που πρώτοι είπαν οι Γκετονία.
